Προβλήματα της σύγχρονης ζωής

 Η Μαρία Μαργαρίτη γράφει ένα κείμενο για το θεατρικό έργο του Ευγένιου Ιονέσκο και μας εξηγεί γιατί παραμένει πάντα επίκαιρο, ιδιαίτερα σε μια εποχή όπως αυτή που διανύουμε... **
        Ο Ευγένιος Ιονέσκο (1909-1994) γράφει τον «Ρινόκερο» το 1958. Το θεατρικό αυτό έργο εντάσσεται στο κίνημα που άκμασε τη δεκαετία του ‘ 50 και που αργότερα πήρε την ονομασία «Θέατρο του Παραλόγου» εκφράζοντας τη βασική ιδέα ότι «η ζωή είναι ολοφάνερα χωρίς νόημα» και έχοντας ως  χαρακτηριστικά γνωρίσματα τη γλωσσική ασυναρτησία, την παρωδία καθιερωμένων αξιών και τη χαλαρή ή ανύπαρκτη πλοκή. Το Θέατρο του Παραλόγου βρίσκει μεγάλη απήχηση μέσα στον απόηχο του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου και το κλίμα φόβου και ανασφάλειας που επικρατεί.

        Ο «Ρινόκερος» είναι ένα έργο συμβολικό που πραγματεύεται την άνοδο του ναζισμού στα χρόνια που προηγήθηκαν. Είναι ένα σχόλιο του συγγραφέα για το πόσο εύκολα οι άνθρωποι  απελευθερώνουν τα κτηνώδη ένστικτά τους νιώθοντας την ασφάλεια της  πλειοψηφίας. Η ιδέα του ολοκληρωτισμού μεταδίδεται σαν ασθένεια από τον έναν στον άλλο και τελικά εξαπλώνεται σ’ όλη την πόλη. Μόνο ο ήρωας του έργου απέχει απ΄ αυτή τη μαζική υστερία και μένει μόνος του, μετέωρος ανάμεσα στη διάθεσή του να αντισταθεί και στην ενοχή του που δεν ακολούθησε τους άλλους.   
        Το έργο αποτελείται από τρεις πράξεις. Στην πρώτη ανυποψίαστοι κάτοικοι  μιας επαρχιακής πόλης που κινούνται στην κεντρική πλατεία αναστατώνονται από την έλευση ενός ρινόκερου. Αρχικά εικάζεται ότι πρόκειται για ζώο που έχει δραπετεύσει από τον ζωολογικό κήπο και θεωρείται μεμονωμένο περιστατικό. Αξιοσημείωτη είναι η εκτεταμένη συζήτηση που αναπτύσσεται ανάμεσα στους αυτόπτες μάρτυρες σχετικά με την προέλευση του ρινόκερου όπου είναι εμφανές ότι έχουν  απωλέσει την ουσία και αναλώνονται σε περιττές και ανούσιες λεπτομέρειες.
         Στη δεύτερη πράξη η συζήτηση για τον ρινόκερο μεταφέρεται στον εργασιακό χώρο των βασικών προσώπων. Κάποιοι αμφισβητούν το συμβάν και πιστεύουν ότι πρόκειται για υπερβολές των δημοσιογράφων. Έπειτα όμως ανακαλύπτουν ότι ένας συνάδελφός τους έχει μεταμορφωθεί σε ρινόκερο και συνάμα διαπιστώνουν ότι υπάρχουν αυξημένα κρούσματα στην πόλη σε σημείο που να γίνεται λόγος για «ιό ρινοκερίτιδας».
Στη συνέχεια της ίδιας πράξης ο βασικός ήρωας, ο Μπερανζέ, επισκέπτεται τον φίλο του στο σπίτι του και έτσι συμβαίνει να είναι παρών στη μεταμόρφωσή του σε ρινόκερο. Εντυπωσιακή είναι όχι μόνο η βήμα προς βήμα σωματική μεταμόρφωση του     Ζαν σε ρινόκερο αλλά και η ταυτόχρονη ιδεολογική του προσαρμογή.
Στην τρίτη και τελευταία πράξη ο Μπερανζέ περιστοιχίζεται από προσφιλή πρόσωπα, τη σύντροφό  του και ένα φίλο του. Μοιάζει να διακατέχεται από έντονο φόβο μήπως μεταμορφωθεί και ο ίδιος. Μαθαίνει ότι όλοι οι γνωστοί και οι φίλοι του έχουν ήδη γίνει  ρινόκεροι και ακούει τα μουγκρητά τους έξω στους δρόμους. Στο τέλος και αφού τα προσφιλή του πρόσωπα ενσωματώνονται στο βάρβαρο πλήθος,  μένει ο μόνος άνθρωπος ανάμεσα στους μαινόμενους ρινόκερους διερωτώμενος αν πήρε τη σωστή απόφαση αλλά πεπεισμένος να πολεμήσει με κάθε μέσο ενάντια στο αποκτηνωμένο όχλο και να διατηρήσει την ανθρώπινή του φύση.
Όπως ειπώθηκε και προηγουμένως το έργο είναι συμβολικό. Ο ρινόκερος είναι η εικόνα  του ηθικού ξεπεσμού του ανθρώπου,  της επικράτησης δηλαδή του ζωώδους ενστίκτου και της παντελούς έλλειψης πολιτισμού. Πρόκειται για μια διανοητική προσαρμογή μιας ανυποψίαστης και συγχυσμένης κοινωνίας που ο συγγραφέας την παρουσιάζει και ως σωματική αλλαγή. Δεν υπάρχουν επιχειρήματα γι’ αυτή τη μεταμόρφωση ούτε καν ελεύθερη βούληση. Οι άνθρωποι ακολουθούν το ρεύμα της εποχής τους και προσχωρούν στην κυρίαρχη ιδεολογία. Είναι ένα φαινόμενο κομφορμισμού που ισοπεδώνει την ατομικότητα, εξαλείφει την κριτική ικανότητα και μετατρέπει το κοινωνικό σύνολο σε μάζα με τυφλή πίστη και υποταγή στην ιδεολογία και μια ανεξάντλητη ορμή να επιβληθεί με τη βία.
Σε δυο θέματα πρέπει να σταθούμε κυρίως: Το πρώτο αφορά το υπόβαθρο πριν την εκδήλωση του «ιού της ρινοκερίτιδας», δηλαδή την διανοητική και ψυχολογική κατάσταση μιας κοινωνίας που είναι ευάλωτη σε παντοειδή ιδεολογική επιβολή.  Στον «Ρινόκερο» -και ειδικά στην πρώτη πράξη- παρακολουθούμε  μια εκτεταμένη συζήτηση  που εκτός του ότι παραλείπει να εξετάσει την ουσία του θέματος και διερευνά ανούσιες πτυχές , χαρακτηρίζεται επιπλέον και από  έναν καταιγισμό παραλογισμών που έχουν όμως το κύρος της λογικής σκέψης επειδή εκφέρονται από άτομο που κατεξοχήν μεταχειρίζεται τη λογική. Διότι ο «ιός της ρινοκερίτιδας» μεταδίδεται μέσω της γλώσσας και επειδή η γλώσσα εκφράζει τη σκέψη, είναι ιδιαιτέρως ανησυχητικό φαινόμενο οι ανούσιες συζητήσεις, οι άστοχοι προβληματισμοί, οι υπεραπλουστεύσεις, η κενότητα του λόγου, η αδιέξοδη λογική κτλ. Μια κοινωνία που δεν έχει πραγματική άποψη γιατί δεν έχει προηγηθεί πραγματική σκέψη είναι μια κοινωνία που εύκολα θα κατρακυλήσει στη μαζικοποίηση υπό την εκάστοτε ανακύπτουσα ιδεολογία και εύκολα θα γίνει άθυρμα στα χέρια των επιτήδειων.
Το δεύτερο στο οποίο πρέπει να σταθούμε είναι το γεγονός ότι ο Ιονέσκο με τον «Ρινόκερο» αφήνει εκτεθειμένα  διάφορα ιδεολογικά συστήματα δείχνοντας ότι τελικά δεν μπορούν να προστατεύσουν τον άνθρωπο από τη μαζικοποίηση, επειδή ακριβώς μοιάζει σκεπτόμενος αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι. Ο ορθολογιστής φιλόσοφος της πρώτης πράξης, ο φίλος  Ζαν με αίσθηση του καθήκοντος, ο πολιτικοποιημένος  συνάδελφος, όλοι, ο ένας μετά τον άλλο προσχωρούν με ευκολία στην κυρίαρχη ιδεολογία και μόνος ένας άνθρωπος απλός, ατημέλητος και αδιάφορος στην αρχή, στέκεται κριτικά απέναντι στην προπαγάνδα και την απορρίπτει. Ο ίδιος ο Ιονέσκο είχε αναφέρει σχετικά ότι δε θέλησε να αντιτάξει ένα ιδεολογικό σύστημα απέναντι στα άλλα γι΄αυτό επιλέγει ένα ουδέτερο πρόσωπο να είναι η μονάδα που αντιστέκεται στο πλήθος. Βέβαια, παρατηρούμε ότι ο Μπερανζέ καθώς βλέπει όλους γύρω του να χάνουν τη συνείδησή τους, ακολουθεί αντίστροφη πορεία και αποκτώντας κοινωνική συνείδηση βλέπει τα πράγματα πιο καθαρά και θωρακίζεται με δύναμη να παλέψει ενάντια στην αποκτήνωση. Η διάθεση αντίστασης  δεν έχει επιχειρήματα, δεν επιλέγεται κατόπιν λογικής σκέψης, αλλά πηγάζει από μέσα του. Είναι μια εσωτερική, αυθεντική και βαθιά αντίσταση στη μαζική υστερία που επικρατεί. Ο Μπερανζέ υπερασπίζεται έναν κόσμο που σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα, υπερασπίζεται τον ανθρωπισμό.
Ο ίδιος ο συγγραφέας βρέθηκε σε ανάλογη θέση με αυτή του κεντρικού του ήρωα, Μπερανζέ, έχοντας βιώσει τον φασισμό στη Ρουμανία απ’ όπου κατάφερε να δραπετεύσει το 1938. 
Στόχος του έργου, βέβαια,  είναι να δείξει τη φασιστοποίηση της Ευρώπης . Αν όμως το εξετάσουμε ανεξάρτητα από τις ιστορικές συνθήκες που το γέννησαν, θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για ένα έργο διαχρονικό που απευθύνεται σε ανθρώπους κάθε εποχής. Ο «Ρινόκερος» επιτίθεται ενάντια σε οποιαδήποτε ιδεολογία μαζικοποίησης  αντιστρατεύεται την ελεύθερη σκέψη και βούληση του ατόμου. Και πάντα υποβόσκει ο εν λόγω κίνδυνος άσχετα απ΄το πόσο υποψιασμένοι είναι οι σύγχρονοι άνθρωποι. Επειδή ακριβώς η ανθρώπινη ψυχολογία παραμένει η ίδια και επειδή τα ζωώδη ένστικτα ενυπάρχουν στους ανθρώπους, μια κοινωνία επαναπαυμένη είναι πρόσφορο έδαφος για προπαγάνδα κάθε είδους. Ειδικά μια κοινωνία που βρίσκεται σε κρίση οικονομική, πολιτική, ηθική, πολιτισμική και αναζητά ένα στήριγμα, μια σωτήρια δύναμη, μια κοινωνία με μεσσιανιστική λογική είναι αρκούντως εύπιστη σε αυτούς που της παρουσιάζονται ως  σωτήρες.
Εύκολα ο άνθρωπος  παρασύρεται στον φανατισμό, στον ρατσισμό, στον εθνικισμό, στην θρησκοληψία, σε διάφορα παιχνίδια εξουσίας , στην καταναλωτική μανία και γενικότερα στην ομογενοποίηση που του επιβάλλει η διαφημιστική προπαγάνδα, κυρίως επειδή βλέπει τον διπλανό του να ενδίδει. Μέσα στο πλήθος το άτομο αισθάνεται απενοχοποιημένο για να προβεί σε παντός είδους ακρότητες. Η μαζικοποίηση και  η  ψυχολογία της μάζας το απομακρύνουν  από την ανθρώπινη υπόστασή του, το εξαχρειώνουν, το οδηγούν στο επίπεδο του ζώου. Γι΄αυτό ο «Ρινόκερος» του Ιονέσκο έρχεται να θυμίσει στον άνθρωπο κάθε εποχής ότι έχει υποχρέωση να μάχεται για την ανθρωπιά του και για την ατομικότητά του απέναντι στους μηχανισμούς εξομοίωσης που του επιβάλλονται. Έχει υποχρέωση να αντιμετωπίζει κριτικά ό,τι βλέπει, ακούει, μαθαίνει και κυρίως να θέτει ως προτεραιότητά του  τον άνθρωπο, τη ζωή και τις αξίες του. -

Για το ίδιο θέμα κι εδώ, εδώ, εδώ